Pre 110 godina, tačnije 21. septembra 1912. godine, Srbija je bila prva država koja je ustanovila naziv zanimanja – ratni slikar. Među njima je bio i Stevan Milosavljević.
Ratni slikari, njih više od 80, bili su mladi ljudi koji su obrazovanje stekli na evropskim slikarskim akademijama i koji su istinski verovali da je lepotom, odnosno umetnošću i dobrotom – moguće promeniti svet.
Ubrzo po početku Prvog svetskog rata, među prvima se prijavio slikar Stevan Milosavljević, koji je naredne četiri godine rata proveo sa srpskom vojskom, od Drine do Solunskog fronta.
Zavoja je ponestalo, a rane strašne zjape. Tiče se života; tu se ne obazire ni na šta, samo daj, previjaj, zaustavljaj krvarenje, zapuši rane, razlokane, da se kroz slomljena rebra naziru srce i pluća, a oči iskolačene bezumno od bola i straha pred smrću (…) Eno, jedan već umire – ne mogah se savladati da gledam te muke, ostavih ga bolničaru – a ja sam mu pridržavala glavu – stalno mu pada i kotrlja se na stolu – vrat mu je presečen do kičme i nema više oslonca – niti je svestan, previjen je, pritegli smo nekako, ali duša ne može lako da iskoči – još se drži za život sa ono nekoliko vlakana što se zovu vratne žile – i pobegoh… – napisala je 12. septembra 1914. godine Nadežda Petrović. Mada školovana slikarka, tokom narednih osam meseci koliko je još poživela uz srpsku Dunavsku diviziju, ovakve užase nije ni skicirala. Slikala je mesta na kojima su se vodile borbe i likove vojnika… – jer, za slikanje krvoliptećeg ropca i umiranja nije imala vremena. Jer, spašavala je živote i duše, a kada nije bila uz ranjenike, onda im je, slikajući ih, čuvala obraze od zaborava.
Isto bi, da je stigao, napisao i naš znameniti Pančevac – Stevan Milosavljević, takođe akademski umetnik koji se među prvima prijavio da bude ratni slikar. I koji je isto činio. Kao dobrovoljac, spašavao je živote, a bojama – nezaborav.
Zanimanje ratnog slikara se prvi put pominje 21. septembra 1912. godine, u dokumentu za putovanje broj 86, koji je potpisao budući vojvoda Živojin Mišić. Tri sedmice pred početak Balkanskog rata, potvrda je izdata slikaru Petru Ranosoviću koji je, kao i naš Stevan Milosavljević, studirao slikarstvo u Minhenu (Nemačka). Mada danas nepravedno skrajnut sa scene istorije likovne umetnosti, ne čudi da je upravo on tada izabran za prvog ratnog izveštača kistom i paletom, jer je zahvaljujući njegovoj slici „Katanić na Neskovim visu”, odnosno poštanskoj dopisnoj mapi koja je docnije urađena po tom motivu, ostala sačuvana istina o velikom herojstvu kapetana Katanića u Srpsko-bugarskom ratu, posebno iskazanom u toj bitci iz 1896. godine.
I tako je pre 110 godina Srbija postala prva država koja je zvanično ustanovila naziv zanimanja – ratni slikar.
Ratni slikari su bili mladi ljudi koji su obrazovanje stekli na evropskim slikarskim akademijama i koji su istinski verovali da je lepotom, odnosno umetnošću i dobrotom – moguće promeniti svet. Prema uputstvu koje bi dobili, a koje se zvalo „Uput za korisnike ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinica na vojištu” (br. 2401, štampano u Valjevu, 20. avgusta 1914.) slikari su imali zadatak da zabeleže, odnosno naslikaju, najznačajnije borbene trenutke, kako bi se ratna dešavanja istorijski sačuvala. U ovom „Uputu…“ za slikare, koji je potpisao drugi jedan budući vojvoda – Radomir Putnik, pored ostalog piše i: – Da bi se najvažniji momenti borbe kao i ostalih ratnih događaja sačuvali za istoriju i u slikama, pridodaju se štabovima viših jedinica na vojištu ratni slikari. Ratni slikari dužni su nositi sobom svoje fotografske aparate, i sa njima snimati važnije momente borbe kao i ostale ratne epizode, a izričito tragove svirepstva i varvarstva, koja bude neprijatelj ostavio za sobom, kao i ostala značajna dokumenta, čiju sadržinu treba sačuvati. Materijal za izradu skica slikari će sami izabrati, a materijal za izradu fotografskih snimaka slikari će dobiti od Vrhovne komande.
Kako autor ovog serijala ne nipodaštava stratešku inteligenciju ondašnjeg Vermahta, niti veruje u slučajnosti, smatra – najblaže rečeno – zanimljivom činjenicu da su gotovo svi slikarski radovi ratnih slikara, koji predstavljaju nenadoknadive istorijske dokaze, uništeni u bombardovanju, 6. aprila 1941. Ono što nije zbrisano toga dana, dovršeno je u narednim bombardovanjima zgrada u kojima je bila pohranjena dokumentacija i artefakti značajni za istoriju Srbije: zgrada Narodne biblioteke Srbije na Kosančićevom vencu, zgrada Ministarstva vojske i mornarice, Muzej grada Beograda i Rektorat Beogradskog univerziteta.
Bilo je najmanje 80 ratnih slikara i bolničarki – njihov tačan broj pa samim tim ni imena, nisu nikad utvrđena, – pronalazim zapisano u „Politikinom zabavniku“ broj 3263 iz 2014. godine, u tekstu koji potpisuje Sonja Ćirić, a u kojem dalje stoji: – Zna se samo da su dobrovoljno kretali u rat, da su koristili svaki predah između dve bitke kad se za tren utišaju topovi da na izgužvanom skicenbloku nacrtaju ono što se oko njih događa, da crtežom sačuvaju što više vojničkih lica, i prenesu što više svedočanstava o strahotama, požrtvovanosti i hrabrosti. Bila je to njihova borba protiv uništavanja i nestajanja, ali i lična terapija u kojoj su nalazili spas od krvavih prizora.
Ime Stevana Milosavljevića, kao ratnog slikara, ostalo je sačuvano u preživelim istorijskim i ratnim izveštajima. Pouzdano se zna da je sve četiri godine trajanja Prvog svetskog rata (1914 – 1918) bio uz srpsku vojsku i kao dobrovoljac, i kao ratni slikar. Dragocene su njegove ratne studije portreta i događaja, rađene pastelom, kao i karikature sa Drine i sa Solunskog fronta. Istoričari umetnosti i likovni kritičari slažu se da je njegovom slikarskom profilu pastel najviše odgovarao, jer mu je omogućavao širok raspon koloraturnih valera kojima je uspevao da dočara i glasna i tek prošaputana osećanja, kao i psihološke lomove ili snagu ratnika, pešadinaca, oficira, bolničarki… Među njegove najpoznatije tzv. ratne slike ubrajaju se: Portret Poljakinje lekarke (1917), Posle okršaja na Crnim čukama (1917), Vojnici u nastupanju (1917), Portret Simke Jovanović kao bolničarke (1918) i kasnije završena platna Kralj Petar na položaju (1919) i Bugarski rovovi (1919).
„Bitka na Čakoru“ (ili „Posle okršaja na Crnim čukama“, kako ovu sliku danas zovu) predmet je stručnih analiza koje su jednoglasne u stanovištu da je naslikani predeo do dramatičnog zasićenja bremenit bojama i suncem koje stvara odbleske na nebu, dok liniju horizonta čine koloristički obrisi poginulih ratnika. Duboke, teške i tamne senke čine da se nemir i napetost prizora mogu i dotaći i udahnuti.
Imao je svega 19 godina kada se, nakon završene gimnazije u Pančevu i učiteljske škole u Temišvaru, pa u Aradu, zaposlio kao učitelj u Omoljici. Sa 24 godine završava Školu za nastavnika crtanja u Pešti, a potom produžava na minhensku Umetničku akademiju, gde će mu profesor biti slavni Haberman, čiju kičicu i poteze, boje i svetlost impresionizma, prepoznajemo na mnogim budućim Milosavljevićevim platnima. Po završetku Akademije, zaposlio se najpre kao profesor crtanja u Pirotu, da bi nakon par godina prešao u Beograd. Tu je od 1913. do 1914, bio angažovan kao karikaturista „Vrača Pogađača“, humoristično – satiričnog časopisa, odakle će kao ratni slikar i vojni dobrovoljac otići za Soluncima.
Mada je bio izrazito vredan, njegov skroman, tih i od javnosti skrajnut život, učinili su da se o Stevanu mnogo toga do danas nije saznalo: da li je imao svoju muzu; šta je voleo da čita, kuda da šeta; koja je ratna slika ostala da urliče u njemu jer je nije naslikao, znajući da nijedna ljudska ruka nije dorasla da verodostojno prikaže čin demona. Na mnoga pitanja nije stigao da odgovori, pa tako ni da otkrije šta ga je ili ko potakao da se bavi slikarstvom. Ostala je da se, tu i tamo, provlači pretpostavka da je, sasvim izvesno, talentovani mladi omoljički učitelj najverovatnije za savet zamolio Stevana Todorovića, čuvenog slikara i tada već profesora u penziji kojeg je poznavao i kao slikara ikonostasa crkve u Opovu. I gotovo sigurno da mu je Todorović, pod uslovom da je za mišljenje bio upitan, predvideo svetlu slikarsku budućnost uz, vrlo moguće, pisane pozitivne preporuke.
Svoju je ljubav prema karikaturi negovao i ispoljavao uporedo sa slikarskim stvaralaštvom, već i zbog toga što, uprkos svom svetovnom tihovanju, nije bio gluv za aktuelna politička dešavanja. Otuda je voleo političku karikaturu koja mu je omogućavala da svoja revolucionarna stanovišta i pronicljivost za prepoznavanje nepravde i osionosti vlasti – prikaže kroz imaginarne likove, humor i satiru. U „Riznici srpskoj“ je zapisano da je najbolji bio u karikaturalnom prikazivanju naravi srpskog seljaka.
Neće biti pretenciozno reći da je Milosavljević, uz Jovana Jovanovića Zmaja (serijal „Znameniti Pančevci“, epizoda broj 7) posejao seme današnjeg strip-života u Pančevu, pa tako i stvorio argument da se upravo u našem gradu pokrene NOVA Festival koji, pored ostalog, neguje i afirmiše i strip-stvaralaštvo. Stevan Milosavljević je, naime, od 1924. godine bio glavni i odgovorni urednik pančevačkog časopisa „Banatski radikal“.
Častan i dosledan, i kao umetnik i kao Srbin, Stevan je, vrativši se iz Prvog svetskog rata, ostao odan svojim saborcima boreći se protiv prespore zakonske administracije za prava dobrovoljaca i učesnika rata. Pomažući svojoj često nepismenoj ratnoj sabraći, pisao je u njihovo ime neizbrojivu količinu pritužbi, žalbi, predstavki… Okrenut umetnosti i nacionalnom identitetu, upisao se i u osnivače pančevačke Uprave fonda glumačkog doma i pokrovitelja izložbe „Dobrotvorne zadruge Srpkinja“, a osmislio je i realizovao i scenografski dekor za pozorišni komad „Kraljeva jesen“.
Ovaj pionir ratnog slikarstva, bio je i član „Lade“, prvog umetničkog udruženja osnovanog u Beogradu, koje je danas najstarije kod nas, ali i u Evropi – i koje su 1904. godine, u slavu Prvog srpskog ustanka, osnovali Uroš Predić (serijal „Znameniti Pančevci“, epizoda broj 12), Đorđe Jovanović, Marko Murat, Beta Vukanović, Rista Vukanović, Simeon Roksandić, Nadežda Petrović i Petar Ubavkić. Stevan Milosavljević je aktivno izlagao i učestvovao na „Ladinim“ godišnjim izložbama u Beogradu i ostalim jugoslovenskim izložbenim prostorima.
Oslikavanje ikonostasa crkve Svetog velikomučenika Pantelejmona u Starčevu – njegov je prvi veliki posao koji ga je učinio ne samo poznatim, već mu je omogućio i finansijski izvesniji život. Započeo ga je 1911. godine. Mada će taj ikonostas ostati jedini koji je oslikao, ipak će do kraja života raditi slavske ikone koje su sačuvane i izložene u zbirci Narodnog muzeja Pančevo.
Starčevački ikonostas je veoma stručno i jasno opisan u tekstu Č. Vučkovića, koji je 11. oktobra prošle godine objavljen na portalu „Glas Opova“ (rubrika: Ikonostas i feljtoni) i gde piše: – Ikonostas je u obliku drvene pregrade sa ikonama rađenim na platnu kaširanom na drvetu. Na drvenim okvirima, kao i na biljnoj ornamentici i rozetama u lukovima iznad prestonih ikona nalazi se pozlata. Stubovi su tordirani i marmorirani ružičastom bojom, kao i parapetne ploče ispod prestonih ikona i dveri. Ikonostas ima 23 ikone, sve dekorativne prirode. I na njima se jasno pokazuje namera Stevana Milosavljevića da stroga ikonografska pravila uklopi sa impresionističkim težnjama: primenjena je rasvetljena paleta, svetlost je umerenog intenziteta, pa ne ugrožava u većoj meri čvrstinu crteža, što potvrđuje da se umetnik i u religioznoj tematici pridržava zahteva koje pred njim postavlja plenerizam (prim. aut. plenerizam – slikanje na otvorenom prostoru).
Pozadina na ikonama treperi od mnoštva kratkih, uznemirenih poteza, nanetih skoro poentilistički, najčešće u bledo oker ili modrom tonu. Primenom vrlo nežnih tonova ružičaste, sivobele i oker boja, stvara se utisak kao da je u pitanju neki nacrt za kostim ili dekor pozorišnog komada.
( … ) I na prvi pogled može se uočiti da su pojedine partije na ikonostasu neujednačenih slikarskih vrednosti i pretpostavlja se da su rad nepoznatog slikara, njegovog pomoćnika. Na čitavom ikonostasu najuspelije su prestone ikone Bogorodice, Hrista i Kneza Lazara, na kojoj se umetnik i potpisao. Njima pripada i vrlo dobro urađen lik Bogorodice sa Hristom (za Bogorodičin tron), kao i lik Sv. Save (za arhijerejski tron).
Stevanu Milosavljeviću za ljubav, ne valja da napustimo čitanje ovog teksta bez da pozovemo na pokloničku posetu njegovom rodnom Opovu. Od Pančeva je udaljeno manje od tridesetak minuta vožnje (37 kilometara), a osim crkve sa ikonostasom koji je oslikao Milosavljević, u neposrednoj blizini je i Filmski studio gde se mogu videti scenografije u kojima su snimane čuvene serije i filmovi: „Vratiće se rode“, „Montevideo, Bog te video“ i „Senke nad Balkanom“. Tu, na opovačkoj teritoriji urađeni su kadrovi i za holivudske filmske hitove, kao što su: Rimske device, Sulejman Veličanstveni i Sibirska ledi Magbet. Nije li i film – vizuelna umetnost? Zato, može li neko biti sasvim siguran da nije nešto i do – rodnog mesta.
I do onog poslednjeg konačišta.
Jer, odavde je, iz Pančeva, oslabelog zdravlja Stevan otišao na oporavak u Dubrovnik, odakle je ovaj svet napustio, 9. maja 1926. godine. Imao je 45 godina.
Ipak, i danas je u Pančevu, gde počiva na ponos, slavu i sećanje svojih savremenika i sugrađana. Pančevci su jednoj od ulica koja pripada Mesnoj zajednici „Mladost“ i koja se prostire od Bavaništanskog puta – 2019. godine dali naziv Ulica Stevana Milosavljevića.
Tekst: G. Vlajić
Foto: Javno dobro / Č.Vučković / Narodni muzej Pančevo / Dragan Maslarević (press arhiva)
